4 / 6 پذیرفته شدن دعا
4 / 7 خُشنودی به هنگام مرگ
4 / 6پذیرفته شدن دعاامام صادق علیه السلام :سه دعاست که از درگاه خداوند متعال رد نمی شود : دعای پدر برای فرزندش ، هر گاه که به او نیکی کند ، و نفرینش در حقّ او ، آن گاه که از او نافرمانی نماید ؛ نفرین ستم دیده در حقّ کسی که به او ستم کرده است ، و دعایش برای کسی که انتقام او را از ستمگری گرفته است ؛ و دعای مرد مؤمن برای برادر مؤمنش که به خاطر ما نسبت به او مواسات کرده است ، و نفرینش در حقّ او که می توانسته به وی کمک کند و نکرده ، در حالی که وی به آن محتاج بوده است .
4 / 7خُشنودی به هنگام مرگپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که مرا به حق به پیامبری برانگیخت ، در روز قیامت ، بنده ای از بندگان خدا در ایستگاهی [ از ایستگاه های قیامت ] می ایستد و شعله ای آتش ، بزرگ تر از همه کوه های دنیا ، در برابرش آشکار می گردد ، به طوری که میان او و آن شعله هیچ حایلی نیست . در همان حال که سرگردان است ، ناگاه ، گِرده ای نان یا دانه ای [ گندم یا جز آن ]که [در دنیا] به آن نیاز داشته و به برادری مؤمن کمک کرده است ، از هوا در پیرامون او فرود می آید و مانند بزرگ ترین کوه ها می شود و گرداگرد او را می گیرد و مانع رسیدن آن شعله به او می شود ، و از حرارت و دود آن ، کمترین آسیبی به او نمی رسد ، تا این که وارد بهشت می شود .
.
ص: 302
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : « یَاأَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَهً مَّرْضِیَّهً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» (1) :ذلِکَ لِمَن نَ وَرِعا مُواسِیا لِاءِخوانِهِ وَصولاً لَهُم . وإن کانَ غَیرَ وَرِعٍ ولا وَصولٍ لِاءِخوانِهِ قیلَ لَهُ : ما مَنَعَکَ مِنَ الوَرَعِ وَالمُواساهِ لِاءِخوانِکَ ؟ أنتَ مِمَّنِ انتَحَلَ المَحَبَّهَ بِلِسانِهِ ولَم یُصَدِّق ذلِکَ بِفِعلٍ . وإذا لَقِیَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام لَقِیَهُما مُعرِضَینِ ، مُقطِبَینِ (2) فی وَجهِهِ ، غَیرَ شافِعَینِ لَهُ . (3)
.
1- .. الفجر : 27 30 .
2- .. قَطَبَ : زوی ما بین عینیه وعبس (لسان العرب : ج 1 ص 680 «قطب») .
3- .. المحاسن: ج 1 ص 283 ح 558 عن مصعب والخطّاب الکوفیَّین ، بحار الأنوار : ج 74 ص 398 ح 30 .
ص: 303
امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند متعال که : «ای نفْسِ آرام یافته! خشنود و خداپسند ، به سوی پروردگارت باز گرد ، و در میان بندگان من در آی ، و در بهشت من ، داخل شو» :این ، در حقّ کسی است که پارسا باشد و نسبت به برادرانش مواسات (از خود گذشتگی) کند و با آنان پیوند برقرار سازد ؛ امّا اگر نه پارسا بود و نه برقرار کننده پیوند با برادران ، به او گفته می شود : «چه چیزی مانع تو از پارسایی و مواسات نسبت به برادرانت شد؟ تو ، از آن کسانی هستی که به زبان ، دم از دوستی می زدند ؛ ولی در کردار ، کاری نمی کردند» . پیامبر خدا و امیر مؤمنان ، هر گاه او را دیدار کنند ، از او روی می گردانند و بر او چهره در هم می کشند و شفاعتش نمی کنند .
.
ص: 304
. .
ص: 305
15 . غذا خوردن
اشاره
15 . غذا خوردندرآمدفصل یکم : بایسته های غذا خوردنفصل دوم : وعده های غذافصل سوم: کم خوریفصل چهارم: پرخوری و شکمبارگیفصل پنجم: بهترین غذاهافصل ششم: آداب غذا خوردنفصل هفتم: نکاتی که بعد از خوردن باید رعایت شودفصل هشتم : آداب خوردن گوشتفصل نهم: آداب خوردن میوه
.
ص: 306
. .
ص: 307
درآمد
اشاره
درآمد لا تَطلُبِ الحَیاهَ لِتَأکُلَ، بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا . زندگی را برای آن مخواه که بخوری ؛ بلکه خوردن را برای آن بخواه که زندگی کنی .امام علی علیه السلام رعایت موازین بهداشتی در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم ترین عوامل سلامت، شادابی و طول عمر است . اگر مردم بدانند که چه باید بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه غذا میل کنند و دانسته خود را به کار بندند، بی تردید ، بیشتر بیماری ها از جامعه بشر رخت بر خواهد بست و آنان لذّت و شیرینی زندگی را خواهند چشید . نخستین نکته در جهت رعایت موازین بهداشتی در خوردن، توجّه به این حقیقت است که در نظام آفرینش، خوردن، ابزاری است برای زندگی، نه آن که زندگی وسیله ای است برای خوردن ، چنان که در حکمت منسوب به امام علی علیه السلام آمده است : لا تَطلُبِ الحَیاهَ لِتَأکُلَ ؛ بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا . (1) زندگی را برای آن مخواه که بخوری ؛ بلکه خوردن را برای آن بخواه که زندگی کنی .
.
1- .ر .ک : ص 350 ح 69 .
ص: 308
یک . حلال بودن غذا
بسیاری از مردم اگر نگوییم بیشتر آنان ، سلامت و شادابی و زندگی خود را فدای شکم خود می کنند و اصلاً به فکر این نیستند که چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند . از این رو، هر چیزی را که مزه بیشتری دارد، به هر اندازه که میل دارند و به هر شکلی که پیش آید، مصرف می کنند و بدین سان، گرفتار انواع بیماری ها می شوند . امام علی علیه السلام در این باره می فرماید : مَن غَرَسَ فی نَفسِهِ مَحَبَّهَ أنواعِ الطَّعامِ ، اجتَنی ثِمارَ فُنونِ الأسقامِ . (1) هر که نهالِ دوستی غذاهای گونه گون را در نفْس خویش بنشانَد، میوه بیماری های گونه گون خواهد چید . ره نمودهای اسلام در این زمینه فوق العاده مهم و ارزشمندند که با عنایت به عصر صدور آنها ، معجزه علمی پیشوایان دین ، محسوب می شوند . در این باره توجّه به دو نکته حائز اهمّیت است : 1 . ره نمودهای اسلام در باره خوردن ، تنها سلامت جسم را تضمین نمی کند ؛ بلکه متضمّن بهداشت جسم و جان انسان است . 2 . از آن جا که عقل و علم ، بر همه رازهای آفرینش احاطه ندارند ، ممکن است حکمت برخی از ره نمودهای اسلام برای دانش امروز مجهول باشد ؛ ولی بی تردید ، این به معنای بی دلیل بودن آن ره نمودها نیست ، چنان که حکمت شماری از احکام اسلام در گذشته مجهول بوده و امروز ، علم ، به راز آنها پی برده است . و اینک ، اشاره ای کوتاه به آن ره نمودها :
یک . حلال بودن غذانخستین و مهم ترین ره نمود اسلام در باره موادّ غذایی مورد مصرف ، این است که باید «حلال» باشد ، بدین معنا که :
.
1- .ر .ک : ص 372 ح 114 .
ص: 309
دو . دو وعده غذا در شبانه روز
سه . توصیه به کم خوردن
اوّلاً : آنچه انسان مصرف می کند ، باید از راه مشروع تهیّه شده باشد . غذایی که از راه نامشروع و تجاوز به حقوق دیگران تهیّه گردد ، اگرچه ممکن است برای سلامت جسم ضرر نداشته باشد ، امّا بی تردید برای سلامت روان ، زیانبار است . ثانیاً : غذای انسان باید از «طیّبات» تهیّه شده باشد . بر این اساس ، انسان نباید غذاهایی را که طبع توده مردم از آنها نفرت دارد و یا اسلام ، خوردنِ آنها را ممنوع می داند (مانند : گوشت مردار یا حیوانات حرام گوشت) ، مصرف کند ، هر چند تجاوز به حقوق دیگران نباشد . ثالثاً : غذا برای شخص مصرف کننده زیانبار نباشد ، بدین معنا که ممکن است غذای خاصّی برای یک نفر حلال باشد ، امّا برای دیگری به دلیل آن که بیمار است ، زیانبار و حرام باشد . رابعاً : چگونگی مصرف آن برای جان یا جامعه مفسده نداشته باشد ، هرچند که غذایی حلال باشد و برای جسم هم زیانبار نباشد . برای نمونه ، غذا خوردن در ظروف طلا و نقره یا غذا خوردن بر سر سفره ای که مشروبات الکلی در آن قرار دارد ، در اسلام ممنوع شده است .
دو . دو وعده غذا در شبانه روزدر احادیث اسلامی برای تداوم سلامت و شادابی ، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام ، توصیه شده است . اهل بهشت نیز که در «دار السلام» جاوید هستند ، در همین دو وعده ، غذا میل می کنند : «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا ؛ (1) و روزی شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است» .
سه . توصیه به کم خوردنپیشوایان دین ، ضمن تأکید بر کم خوری ، منافع فراوانی را برای آن ذکر کرده اند ،
.
1- .مریم : آیه 62 .
ص: 310
چهار . خطر پرخوری
پنج . میزان مفید خوراک
شش . برترین خوراکی و بهترین سفره
مانند : تداوم سلامت بدن ، صفای اندیشه ، نورانیت دل ، رهایی از دام شیطان ، بهره گیری از ملکوت هستی ، نزدیکی به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت او .
چهار . خطر پرخوریپرخوری در احادیث ، به شدّت نکوهیده است ؛ چرا که از سلامت می کاهد و شهوت را می افزاید ، بدن را بدبو می کند و زمینه را برای انواع بیماری های جسمی و روحی فراهم می سازد . پرخوری ، جوهر نفس را تباه می کند ، به نیروی تقوا و ورع ضربه می زند ، بر تیزهوشی ، حجاب می افکند و دل را سخت و تاریک می سازد . شخص پرخور ، خواب های آشفته می بیند ، هنگام عبادت ، احساس کسالت می نماید . از این رو ، عبادتش اندک است و از بساط قرب حضرت حق ، دور . و نهایت ، این که سیری در دنیا ، موجب گرسنگی در آخرت خواهد شد .
پنج . میزان مفید خوراکبرای پیشگیری از زیان های پرخوری و بهره گیری از منافع کم خوری ، پیشوایان اسلام توصیه کرده اند که انسان پیش از آن که اشتها داشته باشد ، چیزی میل نکند و قبل از آن که اشتهایش کاملاً از بین برود ، از خوردن ، دست بکشد : کُل وَ أنتَ تَشتَهی وَ أمسِک وَ أنتَ تَشتَهی . (1) زمانی که اشتها داری ، غذا بخور و تا هنوز اشتها داری ، دست از غذا بکش .
شش . برترین خوراکی و بهترین سفرهاز نظر احادیث اسلامی ، برترینِ غذاها ، غذایی است که دارای چند ویژگی باشد : اوّل ، آن که : از دست رنج کسی که از غذایش میل می کنند ، تهیّه شده باشد . دوم ، آن که : خانواده او آن را دوست داشته باشند .
.
1- .ر . ک : ص 460 ح 313 .
ص: 311
هفت . آداب غذا خوردن
بخش یکم . نکاتی که سزاوار است قبل از خوردن غذا رعایت شود
بخش دوم . نکاتی که باید هنگام خوردن غذا رعایت شوند
و سوم ، آن که : تهیّه و خوردن آن ، موجب آزار دیگران نباشد . بهترینِ سفره ها نیز پاکیزه ترین ، حلال ترین و ساده ترینِ آنهاست ؛ سفره ای که انواع غذاهای رنگارنگ و گران قیمت که اهل بیت علیهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه می بردند بر آن ، چیده نشده باشد .
هفت . آداب غذا خوردنآداب غذا خوردن ، به چند بخش تقسیم می شود : بخش یکم . نکاتی که سزاوار است قبل از خوردن غذا رعایت شوند : نکاتی که پیشوایان اسلام برای حضور بر سر سفره غذا توصیه کرده اند ، عبارت اند از : گذاشتن سبزیجات در سفره ، شستن دست ها و خشک نکردن آنها با هوله ، در آوردن کفش ها ، نشستن بر سر سفره با فروتنی ، سهیم کردنِ بیننده (اعم از انسان یا حیوان) ، و در آخر ، صدقه دادن از آن غذا و یا همانند آن . بخش دوم . نکاتی که باید هنگام خوردن غذا رعایت شوند : الف تدبّر در این که آنچه از انواع خوراکی ها مورد نیاز بدن انسان است ، چگونه در نظام آفرینش پدید آمده است و چه عواملی دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده ، آماده گردیده و اکنون او می تواند با میل و اشتها از آن استفاده نماید ؛ ب آغاز کردن خوردن با نام و یاد آفریدگار مهربانی که انواع غذاهای مفید را برای تأمین نیازهای انسان ، در نظام آفرینش قرار داده است . نیز تکرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا ، و تکرار آن ، هر گاه که در میان غذا خوردن ، سخن گفته شود و نیز سپاس گفتن فراوان در هنگام خوردن ؛ ج آغاز کردن غذا با نمک (در صورتی که خوردن نمک برای او ضرر نداشته باشد) ؛ (1)
.
1- .ممکن است توصیه به خوردن نمک در آغاز و پایان غذا در احادیث اسلامی ، برای مناطقی باشد که به دلیل تعریق فراوان ، نمک بدن آنها کاسته می شود ، یا برای ضدّ عفونی کردن دهان باشد . البتّه ظاهر احادیث فراوانی که به این مطلبْ توصیه کرده اند ، این است که خوردن اندکی نمک قبل از غذا و بعد از آن ، برای برخی بیماری ها ، مفید است .
ص: 312
بخش سوم . کارهایی که هنگام غذا خوردن ، ترک آنها شایسته است
د آغاز کردن از سبُک ترین غذاها ؛ ه نخوردن غذای داغ و خوردن غذای نیم گرم ، پیش از آن که سرد شود ؛ و استفاده کردن از دست راست ؛ ز کوچک گرفتن لقمه ؛ ح خوب جویدن غذا ؛ ط طولانی کردن نشستن بر سر سفره ؛ ی گرامی داشتن نان و نگذاشتن آن زیر ظرف غذا ؛ ک استفاده کردن از آنچه از سفره می ریزد (البتّه در منزل و در صورتی که آلوده نشده باشد ، وگر نه کسی که در صحرا غذا میل می کند ، بهتر است آنچه را که از سفره می ریزد ، برای حیوانات بگذارد) ؛ ل . امساک از خوردن غذا پیش از سیر شدن کامل و در حالی که قدری از اشتها باقی است . بخش سوم . کارهایی که هنگام غذا خوردن ، ترک آنها شایسته است : الف اسراف (زیاده روی) در کیفیت و کمیت خوراک ؛ ب خوردن غذایی که به آن بی میل است ؛ ج دمیدن در غذا ؛ د خوردن با دست چپ ؛ ه خوردن با یک انگشت و دو انگشت ؛ و بلند آروغ زدن ؛
.
ص: 313
بخش چهارم . حالاتی که غذا خوردن در آنها نکوهیده است
بخش پنجم . توصیه به هم غذا شدن با دیگران
بخش ششم . آدابی که رعایت آنها به هنگام غذا خوردن با دیگران ، ضروری است
ز پاک کردن زیاد استخوان ها ؛ ح آب خوردن میان غذا ؛ ط آب خوردن پس از خوردن گوشت ؛ ی خوردن در حال سیری . بخش چهارم . حالاتی که غذا خوردن در آنها نکوهیده است : به طور کلّی ، میل کردن غذا در حالاتی که از نظر بهداشتی زیانبارند ، نیز میل کردن غذا به شیوه ضدّ اخلاقی (مانند غذا خوردن به شیوه متکبّران) و یا به گونه ای که عرف جامعه بر نمی تابد ، در اسلام ، نکوهیده شناخته می شود ، و آنچه در احادیث مربوط به این بخش آمده (مانند نهی از غذا خوردن در حال «اتکاء» یا «انبطاح» یا «استلقاء» یا «قیام» یا «مشی» و یا «غذا خوردن در حال جنابت») در صورتی است که منطبق با یکی از عناوین مذکور گردد . بخش پنجم . توصیه به هم غذا شدن با دیگران : در احادیث اسلامی ، غذا خوردن به تنهایی ، مذموم شناخته شده و توصیه گردیده که انسان هر قدر می تواند ، دیگران را در غذای خود سهیم نماید . نیز غذا خوردن با خانواده ، خدمت گزاران و یتیمان ، مورد تأکید قرار گرفته است . بخش ششم . آدابی که رعایت آنها به هنگام غذا خوردن با دیگران ، ضروری است : الف خوردن از قسمت جلوی خود ؛ ب خوردن از اطراف غذایی که برای همه آماده شده و از وسط آن بر نداشتن ؛ ج نگاه نکردن به لقمه دیگران ؛ د رعایت حقوق دیگران در آنچه در سفره است ؛ ه شروع توسّط صاحب غذا یا بهترین شخص حاضر بر سر سفره ؛ و ادامه دادن به خوردن ، تا سیر شدن همه کسانی که بر سر سفره نشسته اند ؛
.
ص: 314
هشت . آداب پایان دادن غذا و برچیدن سفره
نُه . آداب خوردن گوشت و میوه
الف . آداب خوردن گوشت
ز بلند شدن از سر سفره ، قبل از بر چیدن آن .
هشت . آداب پایان دادن غذا و برچیدن سفره :پایان غذا خوردن ، مانند آغاز آن ، آدابی دارد که رعایت آنها برای سلامت جسم و جان ، سودمند است . این آداب را می توان به آدابِ : عرفانی ، اجتماعی و بهداشتی تقسیم کرد : الف ادب عرفانی ، که عبارت است از : سپاس گزاری از ولی نعمت حقیقی که خداوند متعال است و دعا برای برکت یافتن روزی ؛ ب ادب اجتماعی ، که عبارت است از : یادآوری گرسنگان و مسئولیتی که افراد سیر در برابر آنان دارند و تلاش برای کاستن فقر و گرسنگی از جامعه در حدّ توان ؛ ج ادب بهداشتی ، که عبارت است از : شستن دست ها ، خلال کردن و مسواک زدن دندان ها ، تمیز کردن آنچه زیر سفره ریخته ، قدری استراحت بر پشت ، و نخوابیدن بلافاصله پس از خوردن غذا .
نُه . آداب خوردن گوشت و میوه :خوردن گوشت و میوه از منظر احادیث اسلامی ، آداب ویژه ای دارد که اجمالاً بدانها اشاره می کنیم :
الف آداب خوردن گوشت1 . انتخاب گوشت جلویِ لاشه ، خصوصاً ذراع (سردست) ؛ 2 . شستن گوشت ، قبل از طبخ ؛ 3 . تکّه تکّه کردن گوشت به وسیله دندان به هنگام خوردن (و قطع نکردن آن با چاقو) ؛
.
ص: 315
ب . آداب خوردن میوه
4 . نخوردن گوشتِ «قدید» (1) ؛ 5 . نخوردن گوشت خام ؛ 6 . خوردن گوشت ، سه روز یک بار ، یا هفته ای یک بار ، و ترک نکردن آن برای چهل روز ، و اجتناب از خوردن آن در هر روز ؛ 7 . اجتناب از پاک کردن کامل استخوان و از خوردن مغز قلم .
ب آداب خوردن میوه1 . شستن میوه با آب ؛ 2 . یاد خدا هنگام خوردن آن ؛ 3 . خواندن دعای ویژه (2) به هنگام دیدن میوه جدید ؛ 4 . خوردن میوه در آغازِ فصل به دست آمدنش ، و نخوردن آن در اواخر آن فصل ، 5 . خوردن میوه با پوست آن . و اینک ، در قالب نقل احادیث ، به شرح این اجمال می پردازیم .
.
1- .قَدید ، به گوشت خشک شده در برابر آفتاب گفته می شود .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 5 ص 59 (غذا خوردن / فصل نهم : آداب خوردن میوه / دعا کردن هنگام خوردن میوه نوبر) .
ص: 316
الفصل الأول : واجبات الأکل1 / 1حِلِّیَّهُ الطَّعامِالکتاب«فَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالاً طَیِّبًا وَ اشْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ » . (1)
«یَاأَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالاً طَیِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ » . (2)
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِلَّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ الحَلالَ ، قامَ عَلی رَأسِهِ مَلَکٌ یَستَغفِرُ لَهُ حَتّی یَفرُغَ مِن أکلِهِ. (4)
.
1- .. النحل : 114.
2- .. البقره : 168.
3- .. البقره:172 وراجع : الأعراف: 160 والإسراء: 70 وغافر: 64 والکهف : 19. وقال الراغب: الطّعام الطیِّب فی الشّرع : ما کان متناوَلاً من حیثُ ما یجوز ، ومن المکان الّذی یجوز ؛ فإنّه متی کان کذلک کان طیّبا عاجلاً وآجلاً ، لا یُستوخم ، وإلّا فإنّه وإن کان طیّبا عاجلاً لم یطب آجلاً (مفردات ألفاظ القرآن : ص 527 «طیب») .
4- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1028 ، الدعوات : ص 24 ح 35 ، روضه الواعظین : ص 501 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 314 ح 6.
ص: 317
فصل یکم : بایسته های غذا خوردن
1 / 1 حلال بودن غذا
فصل یکم : بایسته های غذا خوردن1 / 1حلال بودن غذاقرآن«پس ، از آنچه خدا شما را روزی کرده است ، حلال و پاکیزه بخورید ، و نعمت خدا را سپاس گزارید ، اگر تنها او را می پرستید» .
«ای مردم! از آنچه در زمین است ، حلال و پاکیزه را بخورید ، و از گام های شیطان پیروی مکنید ، که دشمن آشکار شماست» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید! از پاکیزه هایی (1) که به شما روزی کرده ایم ، بخورید و خدا را سپاس گویید ، اگر تنها او را می پرستید» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که غذای حلال بخورَد ، فرشته ای بالای سرش می ایستد و تا آن گاه که از خوردنْ فراغت یابد ، برای او طلب آمرزش می کند .
.
1- .راغب می گوید : خوراک طیّب (پاک) از نظر شرع ، آن است که از راه حلال و از جای مُجاز به دست آید . چنین غذایی هم در دنیا و هم در آخرت ، طیّب (پاک) است و گوارا . در غیر این صورت ، اگرچه ممکن است در دنیا طیّب باشد ، امّا در آخرت ، طیّب نخواهد بود (مفردات ألفاظ القرآن : ص 527 مادّه «طیب») .
ص: 318
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ الحَلالَ أربَعینَ یَوما ، نَوَّرَ اللّهُ قَلبَهُ وأجری یَنابیعَ الحِکمَهِ مِن قَلبِهِ عَلی لِسانِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ طَیِّبا ، وعَمِلَ فی سُنَّهٍ ، وأمِنَ النّاسُ بَوائِقَهُ (2) ؛ دَخَلَ الجَنَّهَ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :اُمِرَتِ الرُّسُلُ ألّا تَأکُلَ إلّا طَیِّبا ، ولا تَعمَلَ إلّا صالِحا. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُؤمِنِ کَمَثَلِ النَّحلَهِ (5) ؛ لا یَأکُلُ إلّا طَیِّبا ، ولا یَضَعُ إلّا طَیِّبا. (6)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مَثَلَ المُؤمِنِ لَکَمَثَلِ النَّخلهِ ؛ أکَلَت طَیِّبا ، ووَضَعَت طَیِّبا. (7)
الإمام علیّ علیه السلام :کُن کَالنَّحلَهِ؛ إذا أکَلَت أکَلَت طَیِّبا ، وإذا وَضَعَت وَضعَت طَیِّبا ، وإذا وَقَعَت عَلی عودٍ لَم تَکسِرهُ. (8)
.
1- .. المغنی عن حمل الأسفار : ج 1 ص 435 ح 1652 ، إحیاء العلوم : ج 2 ص 134؛ عدّه الداعی : ص 140 ولیس فیه ذیله ، بحار الأنوار : ج 103 ص 16 ح 71.
2- .. بَوائقه : أی غوائله وشروره ، واحدها بائقه؛ وهی الداهیه (النهایه : ج 1 ص 162 «بوق»).
3- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 669 ح 2520 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 117 ح 7073 ، المعجم الأوسط : ج 4 ص 25 ح 3520 کلّها عن أبی سعید الخدری ، کنز العمّال : ج 4 ص 7 ح 9213.
4- .. المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 140 ح 7159 ، المعجم الکبیر : ج 25 ص 174 ح 428 ، الزهد لابن المبارک : ص 476 ، حلیه الأولیاء : ج 6 ص 105 الرقم 348 کلاهما بزیاده «قبلی» بعد «الرسل» وکلّها عن اُمّ عبداللّه اُخت شدّاد بن أوس ، کنز العمّال : ج 4 ص 4 ح 9198.
5- .. المشهور فی الروایه بالخاء المعجمه ، وهی واحده النخیل ، وروی بالحاء المهمله ؛ یرید نَحله العسل. ووجه المشابهه بینهما : حِذق النحل وفطنته ، وقلّه أذاه وحقارته ومنفعته ، وقنوعه ، وسعیه فی اللیل ، وتنزّهه عن الأقذار ، وطیب أکله ، وأنّه لا یأکل من کسب غیره ، ونُحوله وطاعته لأمیره...(النهایه : ج 5 ص 29 «نحل»).
6- .. شُعب الإیمان : ج 5 ص 58 ح 5765 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 147 ح 253 نحوه وکلاهما عن عبداللّه بن عمرو بن العاص ، کنز العمّال : ج 1 ص 147 ح 729 .
7- .. مسند ابن حنبل : ج 2 ص 639 ح 6889 ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 11 ص 405 ح 20852 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 559 ح 8566 کلّها عن عبداللّه بن عمرو ، المعجم الکبیر : ج 19 ص 204 ح 459 عن أبی رزین وکلاهما نحوه .
8- .. غرر الحکم : ج 4 ص 595 ح 7186 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 392 ح 6637.
ص: 319
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس چهل روز حلال خورَد ، خداوند ، دلش را نورانی می گرداند و چشمه های حکمت را از دل او بر زبانش جاری می سازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که غذای پاک خورَد و طبق سنّت عمل کند و مردم از شرّ و گزند او در امان باشند ، به بهشت می رود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبران ، مأمور بودند که جز حلال نخورند و جز کار نیک نکنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، مانند زنبور عسل (1) است ؛ جز پاک و پاکیزه نمی خورد و جز پاک تولید نمی کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن به سان درخت خرماست که پاک می خورد و پاک تولید می کند .
امام علی علیه السلام :همچون زنبور عسل باش که خوراک پاک و پاکیزه می خورد و محصول پاک و پاکیزه تولید می کند ، و هر گاه روی شاخه ای می نشیند ، آن را نمی شکند .
.
1- .مشهور در روایت ، با «خاء» [یعنی «نخله»] است که واحد «نخیل» (درخت خُرما) است ، و با «حاء» نیز [به صورت «نحله»] روایت شده که به معنای زنبور عسل است . وجه مشابهت میان مؤمن و زنبور عسل ، عبارت است از : هوشمندی و زیرکی زنبور عسل و بی آزاری آن و کوچکی اش ، و سودمندی اش و قناعتش و تلاش شبانه روزی اش ، و تمیز و به دور بودنش از آلودگی ، و پاکیزگی خوراکش ، و نخوردنش از دست رنج دیگران ، و سخاوتش و فرمان برداری اش از ملکه (النهایه : ج 5 ص 29 «نحل») .
ص: 320
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِکُمَیلِ بنِ زِیادٍ :إنَّ اللِّسانُ یَنزَحُ (1) مِنَ القَلبِ ، وَالقَلبُ یَقومُ بِالغِذاءِ ، فَانظُر فیما تُغَذّی قَلبَکَ وجِسمَکَ ، فَإِن لَم یَکُن ذلِکَ حَلالاً لَم یَقبَلِ اللّهُ تَسبیحَکَ ولا شُکرَکَ. (2)
الکافی عن أبی بصیر :قالَ رَجُلٌ لِأبی جَعفَرٍ علیه السلام : إنّی ضَعیفُ العَمَلِ قَلیلُ الصِّیامِ ، ولکِنّی أرجو ألّا آکُلَ إلّا حَلالاً. قالَ : فَقالَ لَهُ : أیُّ الاِجتِهادِ أفضَلُ مِن عِفَّهِ بَطنٍ وفَرجٍ؟! (3)
1 / 2اِجتِنابُ الحَرامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، لَأَن یَأخُذَ أحَدُکُم ... تُرابا فَیَجعَلَهُ فِی فیهِ ، خَیرٌ لَهُ مِن أن یَجعَلَ فِی فیهِ ما حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا وَقَعَتِ اللُّقمَهُ مِن حَرامٍ فِی جَوفِ العَبدِ لَعَنَهُ کُلُّ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ وَالأَرضِ ، وما دامَتِ اللُّقمَهُ فِی جَوفِهِ لا یَنظُرُ اللّهُ إلَیهِ. ومَن أکَلَ اللُّقمَهَ مِنَ الحَرامِ فَقَد باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ (5) ، فَإِن تابَ تابَ اللّهُ عَلَیهِ ، وإن ماتَ فَالنّارُ أولی بِهِ. (6)
.
1- .. نَزَحَ البئرَ : استقی ماءَها ، أی إنّ اللسان یتغذّی ویستقی من القلب. وفی بشاره المصطفی وبحار الأنوار : «یَبوحُ» بدل «ینزح» ، قال فی القاموس : باح بِسرِّه ؛ أظهره ، أی إنّ اللسان ینطق بمعونه القلب ، ولا قوّه له بلا إمداد القلب (انظر : القاموس المحیط : ج 1 ص 252 «نزح» و ص 216 «البوح» ونهج السعاده : ج 8 ص 225).
2- .. تحف العقول : ص 175 ، بشاره المصطفی : ص 28 کلاهما عن کمیل ، بحار الأنوار : ج 77 ص 273 ح 1.
3- .. الکافی : ج 2 ص 79 ح 4 ، المحاسن : ج 1 ص 455 ح 1052 نحوه ، بحار الأنوار : ج 71 ص 269 ح 4.
4- .. مسند ابن حنبل : ج 3 ص 68 ح 7493 ، شُعب الإیمان : ج 5 ص 57 ح 5763 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 4 ص 14 ح 9260 .
5- .. باؤوا بغضب من اللّه : رجعوا به ؛ أی صار علیهم (الصحاح : ج 1 ص 38 «بوأ») .
6- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 321 ح 1029 ، مشکاه الأنوار : ص 543 ح 1819 ، الدعوات : ص 25 ح 37 وفیه صدره إلی «السماوات والأرض» ، روضه الواعظین : ص 501 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 314 ح 6.
ص: 321
1 / 2 دوری کردن از حرام
امام علی علیه السلام در سفارش به کُمَیل بن زیاد :زبان از دل نیرو می گیرد ، و دل به غذا برپاست . پس بنگر که دل و جسمت را با چه تغذیه می کنی ، که اگر غذا حلال نباشد ، خداوند ، نه تسبیح گویی تو را می پذیرد و نه سپاس گزاری ات را .
الکافی به نقل از ابو بصیر :مردی به امام باقر علیه السلام گفت : من عملم ضعیف و روزه ام اندک است ؛ امّا کوشش می کنم جز حلال نخورم . امام علیه السلام فرمود : «چه عمل و کوششی برتر از حفظ شکم و شهوت [از حرام ]است؟!» .
1 / 2دوری کردن از حرامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست ، اگر فردی از شما ... مشتی خاک بردارد و در دهان خویش نهد ، بهتر از آن است که آنچه را خداوند ، حرام کرده است ، در دهانش نهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه لقمه حرام در شکم بنده جای گیرد ، هر فرشته ای که در آسمان ها و زمین است ، او را لعنت می کند و تا زمانی که آن لقمه در شکم اوست ، خداوند بدو نمی نگرد ، و هر کس لقمه حرام بخورد ، به خشم خدا گرفتار می آید . اگر توبه کرد ، خداوند عز و جل توبه اش را می پذیرد و اگر[بی توبه] مُرد ، آتش برایش سزاوارتر است .
.
ص: 322
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ حَرَّمَ الجَنَّهَ أن یَدخُلَها جَسَدٌ غُذِّیَ بِحَرامٍ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن وُقِیَ شَرَّ لَقلَقِهِ (2) وقَبقَبِهِ (3) وذَبذَبِهِ (4) ، فَقَد وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن وُقِیَ شَرَّ لَقلَقِهِ وقَبقَبِهِ وذَبذَبِهِ ، ضَمِنتُ لَهُ الجَنَّهَ. (6)
حلیه الأولیاء عن ابن مسعود :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن ضَبَطَ هذا وأشارَ إلی لِسانِهِ وهذا وأشارَ إلی بَطنِهِ ضَمِنتُ لَهُ الجَنَّهَ. (7)
عدّه الداعی :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : العِبادَهُ مَعَ أکلِ الحَرامِ کَالبِناءِ عَلَی الرَّملِ . وقیلَ : عَلَی الماءِ . (8)
صحیح مسلم عن أبی هریره :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أیُّهَا النّاسُ! إنَّ اللّهَ طَیِّبٌ لا یَقبَلُ إلّا طَیِّبا ، وإنَّ اللّهَ أمَرَ المُؤمِنینَ بِما أمَرَ بِهِ المُرسَلینَ ، فَقالَ : «یَاأَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُواْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُواْ صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ» (9) ، وقالَ : «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ» . (10) ثُمَّ ذَکَرَ : الرَّجُلُ یُطیلُ السَّفَرَ ، أشعَثَ أغبَرَ یَمُدُّ یَدَیهِ إلَی السَّماءِ : یا رَبِّ یا رَبِّ ، ومَطعَمُهُ حَرامٌ، ومَشرَبُهُ حَرامٌ، ومَلبَسُهُ حَرامٌ، وغُذِیَ بِالحَرامِ ؛ فَأَنّی یُستَجابُ لِذلِکَ ؟ (11)
.
1- .. تنبیه الخواطر : ج 1 ص 61؛ المعجم الأوسط : ج 6 ص 113 ح 5961 ، مسند أبی یعلی : ج 1 ص 75 ح 78 ، تاریخ دمشق : ج 37 ص 216 ح 7461 والثلاثه الأخیره عن أبی بکر نحوه ، کنز العمّال : ج 4 ص 16 ح 9276.
2- .. اللَّقْلَقُ : اللِّسان (النهایه : ج 4 ص 265 «لقلق») .
3- .. القَبْقَبُ : البطن (النهایه : ج 4 ص 7 «قبقب») .
4- .. الذَّبْذَبُ : الذَّکَرُ ، سُمّی به لِتَذَبْذُبه ؛ أی حرکته (النهایه : ج 2 ص 154 «ذبذب») .
5- .. شُعب الإیمان : ج 4 ص 361 ح 5409 عن أنس ، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 10 ص 136 ولیس فیه «الشرّ کلّه» ، کنز العمّال : ج 3 ص 553 ح 7872 ؛ کنز الفوائد : ج 2 ص 10 ، معدن الجواهر : ص 32 کلاهما نحوه ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 105 ولیس فیه «الشرّ کلّه» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 169 ح 7 .
6- .. شرح ابن میثم علی المئه کلمه : ص 147 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 315 ح 7 ؛ الفردوس : ج 3 ص 632 ح 5978 عن أنس وفیه «وجب» بدل «ضمنت» .
7- .. حلیه الأولیاء : ج 9 ص 325 الرقم 462 ، کنز العمّال : ج 3 ص 557 ح 7894 .
8- .. عدّه الداعی : ص 141 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 16 ح 73.
9- .. المؤمنون : 51.
10- .. البقره : 172.
11- .. صحیح مسلم : ج 2 ص 703 ح 65 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 220 ح 2989 ، سنن الدارمی : ج 2 ص 756 ح 2617 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 220 ح 8356 ، کنز العمّال : ج 2 ص 81 ح 3236.
ص: 323
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، وارد شدن به بهشت را بر جسمی که با حرام تغذیه شده ، حرام (ممنوع) کرده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از شرّ زبان و شکم و شهوتش محفوظ بماند ، از همه بدی ها محفوظ مانده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از شرّ زبان و شکم و شهوتش مصون بماند ، من بهشت را برایش ضمانت می کنم .
حلیه الأولیاء به نقل از ابن مسعود :پیامبر خدا ، به زبان و شکمش اشاره کرد و فرمود : «هر کس این را و این را کنترل کند ، بهشت را برایش ضمانت می کنم» .
عدّه الداعی به نقل از پیامبر خدا :عبادت کردن با حرامخواری ، چون ساختن بنا بر روی ماسه ( / بر آب) است .
صحیح مسلم به نقل از ابو هریره :از پیامبر خدا فرمود : «ای مردم! خداوند ، پاک است و جز پاک نمی پذیرد ، و خداوند ، مؤمنان را به همان چیزی فرمان داد که پیامبران را بِدان فرمان داده است . می فرماید : «ای رسولان! از پاکیزه ها بخورید و کار نیک کنید که من به کاری که می کنید ، دانایم» و می فرماید : «ای کسانی که ایمان آورده اید! از پاکیزه هایی که به شما روزی کرده ایم ، بخورید» » . ایشان سپس مردی را مثال زد که سفری دور و دراز می کند و ژولیده و غبار گرفته دست به سوی آسمان بر می دارد و «خدایا! خدایا!» می گوید ، در حالی که خوراک و آشامیدنی و پوشاکش حرام است و با حرام ، تغذیه شده است . کِی دعای چنین کسی مستجاب می شود؟!
.
ص: 324
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :وَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ ! إنَّ العَبدَ لَیَقذِفُ اللُّقمَهَ الحَرامَ فِی جَوفِهِ ما یُتَقَبَّلُ مِنُه عَمَلٌ أربَعینَ یَوما ، وأیُّما عَبدٍ نَبَتَ لَحمُهُ مِنَ السُّحتِ (1) وَالرِّبا فَالنّارُ أولی بِهِ. (2)
الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یَأتی أهلَ الصُّفَّهِ ، وکانوا ضِیفانَ (3) رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ کانوا هاجَروا مِن أهالیهِم وأموالِهِم إلَی المَدینَهِ ، فَأَسکَنَهُم رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله صُفَّهَ (4) المَسجِدِ ، وهُم أربَعُمِئَهِ رَجُلٍ ، کانَ یُسَلِّمُ عَلَیهِم بِالغَداهِ وَالعَشِیِّ ، فَأَتاهمُ ذاتَ یَومٍ فَمِنهُم مَن یَخصِفُ نَعلَهُ ، ومِنهُم مَن رقَعُ ثَوبَهُ ، ومِنهُم مَن یَتَفَلّی ، وکانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَرزُقُهُم مُدّا مُدّا مِن تَمرٍ فِی کُلِّ یَومٍ. فَقامَ رَجُلٌ مِنهُم فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، التَّمرُ الَّذی تَرزُقُنا قَد أحرَقَ بُطونَنا! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما إنّی لَوِ استَطَعتُ أن اُطعِمَکُمُ الدُّنیا لَأَطعَمتُکُم ، ولکِن مَن عاشَ مِنکُم بَعدی فَسَیُغدی عَلَیهِ بِالجِفانِ (5) ویُراحُ عَلَیهِ بِالجِفانِ ، ویَغدو أحَدُکُم فی قَمیصَهٍ (6) ویَروحُ فِی اُخری ، وتُنَجِّدونَ (7) بُیوتَکُم کَما تُنَجَّدُ الکَعبَهُ. فَقامَ رَجُلٌ فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنّا عَلی ذلِکَ الزَّمانِ بِالأَشواقِ فَمَتی هُوَ؟ قالَ صلی الله علیه و آله : زَمانُکُم هذا خَیرٌ مِن ذلِکَ الزَّمانِ ، إنَّکُم إن مَلَأتُم بُطونَکُم مِنَ الحَلالِ ، توشِکونَ أن تَملَؤوها مِنَ الحَرامِ. (8)
.
1- .. السُّحْت : الحَرام الّذی لا یحلّ کسبه (النهایه : ج 2 ص 345 «سحت»).
2- .. المعجم الأوسط : ج 6 ص 311 ح 6495 ، تفسیر ابن کثیر : ج 1 ص 292 کلاهما عن ابن عبّاس.
3- .. الضَّیف للواحد ، وقد یُجمع علی: أضیاف وضُیوف وضِیفان (القاموس المحیط: ج 3 ص 166 «ضیف»).
4- .. الصُّفّه : الظُّلّه (لسان العرب : ج 9 ص 195 «صفف»).
5- .. الجَفنه : خُصّت بوعاء الأطعمه ، وجمعها جِفان (مفردات ألفاظ القرآن : ص 197 «جفن» ) .
6- .. کذا فِی المصدر ، وفِی بحار الأنوار : «خمیصه» ، والظاهر أنّه الصواب. والخمیصه : هی ثوبُ خِزٍّ أو صوفٍ مُعلَم ، وقیل : لا تُسمّی خمیصه إلّا أن تکون سوداء مُعلَمه (النهایه : ج 2 ص 80 «خمص»).
7- .. التَّنجید : التَّزیین (النهایه : ج 5 ص 19 «نجد»).
8- .. النوادر للراوندی : ص 152 ح 223 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 22 ص 310 ح 12.
ص: 325
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست ، هر آینه بنده لقمه حرام به شکم خود می فرستد و تا چهل روز ، هیچ عملی از او پذیرفته نمی شود . هر بنده ای که گوشتش از حرام و ربا بروید ، آتش به او سزاوارتر است .
امام باقر علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام :اهل صُفّه میهمان پیامبر خدا بودند . آنان خانواده و اموال خود را ترک گفته و به مدینه هجرت کرده بودند . پیامبر خدا ، این افراد را که شمارشان به چهارصد مرد می رسید ، در صُفّه (1) مسجد ، اسکان داد و هر صبح و شام به آنان سر می زد و سلام و احوالپرسی می کرد . روزی ، نزد ایشان رفت . دید یکی کفش خود را می دوزد ، دیگری جامه اش را وصله می زند ، و سومی مشغول شپش زدایی از خود است . پیامبر خدا روزی ، ده سیر خرما به آنها می داد . مردی از میانشان برخاست و گفت : ای پیامبر خدا! از بس که خرما به ما دادی ، معده هایمان سوخت! پیامبر خدا فرمود : «اگر می توانستم دنیا را خوراک شما کنم ، البتّه این کار را می کردم ؛ امّا کسانی از شما که بعد از من زنده بمانند ، چاشت و شامشان ، با قَدَح ، غذا خواهند خورد . صبح ، یک پیراهن خواهند پوشید و شب ، یکی ، و خانه هایتان را مانند کعبه ، تزیین خواهید کرد» . مردی برخاست و گفت : ای پیامبر خدا! ما سخت مشتاق چنان زمانی هستیم . کِی می رسد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «این زمان برای شما ، بهتر از آن زمان است . شما اگر شکم هایتان را از حلال پر کنید ، به زودی از حرام نیز پر خواهید کرد» .
.
1- .جایی بلند و سایه دار در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله که بینوایان در آن جا پناه گرفته بودند .
ص: 326
1 / 3الاِجتِنابُ عَنِ المُضِرِّالإمام الصادق علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ تَکونُ فیهِ المَضَرَّهُ عَلَی الإِنسانِ فِی بَدَنِهِ فَحَرامٌ أکلُهُ ، إلّا فِی حالِ الضَّرورَهِ. (1)
عنه علیه السلام :ما کانَ مِن صُنوفِ البُقولِ مِمّا فیهِ المَضَرَّهُ عَلَی الإِنسانِ فِی أکلِهِ ؛ نَظیرِ بُقولِ السُّمومِ القاتِلَهِ ، ونَظیرِ الدِّفلی (2) ، وغَیرِ ذَلِکَ مِن صُنوفِ السَّمِّ القاتِلِ ، فَحَرامٌ أکلُهُ (3) .
.
1- .. تحف العقول : ص 337 ، بحار الأنوار : ج 65 ص 151 ح 20 .
2- .. الدِّفلی : نَبتٌ مُرّ ، فارسیَّتُهُ «خَر زهرَه» ، قَتّال ، زهرُه کالوَرد الأحمر (القاموس المحیط : ج 3 ص 376 «دفل»).
3- .. تحف العقول : ص 337 ، بحارالأنوار : ج 65 ص 151 ح 20.
ص: 327
1 / 3 دوری کردن از آنچه زیان دارد
1 / 3دوری کردن از آنچه زیان داردامام صادق علیه السلام :هر چیزی که برای بدن انسان زیان داشته باشد ، خوردنش حرام است ، مگر از ناچاری .
امام صادق علیه السلام :هر نوع گیاهی که خوردن آن برای انسان زیان داشته باشد ، مانند [سبزی های] سمّیِ کشنده یا خرزَهره یا دیگر گیاهان سمّیِ کشنده ، خوردنش حرام است .
.
ص: 328
الدعوات :روی : لا تَأکُل ما قَد عَرَفتَ مَضَرَّتَهُ ، ولا تُؤثِر هَواکَ علی راحَهِ بَدَنِکَ. (1)
1 / 4اِجتِنابُ التَّناوُلِ مِن آنِیَهِ الذَّهَبِ وَالفِضَّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آنِیَهُ الذَّهَبِ وَالفِضَّهِ مَتاعُ الَّذینَ لا یوقِنونَ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :لا تَأکُل فِی آنِیَهِ الذَّهَبِ وَالفِضَّهِ. (3)
راجع : جواهر الکلام : ج 6 ص 328 (القول فی الآنیه) وتحریر الوسیله : ج 1 ص 132 (القول فی الأوانی) .
1 / 5اِجتِنابُ التَّناوُلِ مِن مائِدَهٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّهِ وَالیَومِ الآخِرِ ، فلا یَأکُل عَلی مائِدَهٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُ. (4)
.
1- .. الدعوات : ص 81 ح 202 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 269 ح 59.
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 353 ح 4239 ، الکافی : ج 6 ص 268 ح 7 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 91 ح 389 ، المحاسن : ج 2 ص 411 ح 2439 والثلاثه الأخیره عن موسی بن بکر عن الإمام الکاظم علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 322 ح 1030 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 529 ح 12 .
3- .. الکافی : ج 6 ص 267 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 90 ح 384 ، المحاسن : ج 2 ص 411 ح 2440 کلّها عن داود بن سرحان ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 352 ح 4237 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 322 ح 1032 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 530 ح 14 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 268 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 97 ح 421 کلاهما عن جرّاح المدائنی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 500 ح 3.
ص: 329
1 / 4 اجتناب از غذا خوردن در ظرف های زرّین و سیمین
1 / 5 اجتناب از غذا خوردن برسفره ای که در آن ، شراب نوشیده می شود
الدعوات :روایت شده است که : آنچه را می دانی ضرر دارد ، نخور و هوس خویش را بر آسایش تنت ترجیح مده .
1 / 4اجتناب از غذا خوردن در ظرف های زرّین و سیمینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ظرف های طلا و نقره ، کالای کسانی هستند که یقین ندارند .
امام صادق علیه السلام :در ظروف طلا و نقره غذا نخور .
1 / 5اجتناب از غذا خوردن برسفره ای که در آن ، شراب نوشیدمی شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به خدا و روز واپسین ایمان دارد ، از سفره ای که بر سر آن شراب نوشیده می شود ، غذا نمی خورد .
.
ص: 330
عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّهِ وَالیَومِ الآخِرِ ، فَلا یَقعُد عَلی مائِدَهٍ یُشَربُ عَلَیها الخَمرُ. (1)
سنن أبی داود عن سالم عن أبیه :نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن مَطعَمَینِ : عَنِ الجُلوسِ عَلی مائِدَهٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُ ، وأن یَأکُلَ الرَّجُلُ وهُوَ مُنبَطِحٌ عَلی بَطنِهِ. (2)
.
1- .. مسند ابن حنبل : ج 5 ص 101 ح 14657 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 547 ح 2017 ، السنن الکبری للنسائی : ج 4 ص 171 ح 6741 کلّها عن جابر ، کنز العمّال : ج 9 ص 275 ح 25996 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی هریره ؛ روضه الواعظین : ص 508 .
2- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 349 ح 3774 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 143 ح 7171 ، السنن الکبری : ج 7 ص 434 ح 14550 ، کنز العمّال : ج 9 ص 258 ح 25932 ؛ کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 7 ح 4968 ، الأمالی للصدوق : ص 511 ح 707 کلاهما عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام وفیهما «نهی عن الجلوس علی مائده یُشرب علیها الخمر» ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 163 ح 163 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 499 ح 1 .
ص: 331
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد ، بر سر سفره ای که در آن شراب نوشیده می شود ، نمی نشیند .
سنن أبی داوود به نقل از سالم ، از پدرش :پیامبر خدا از دو [نوع] غذا خوردن نهی کرد : [یکی ،] از نشستن بر سر سفره ای که در آن ، شراب نوشیده می شود ، و دیگر ، این که مرد ، به شکم ، دراز بکشد و غذا بخورد .
.
ص: 332
الفصل الثانی : وجبات الأکل2 / 1البُکرَهُ وَالعَشِیُّالکتاب« وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا » . (1)
الحدیثالکافی عن ابن أخی شهاب بن عبد ربّه :شَکَوتُ إلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام ما ألقی مِنَ الأَوجاعِ وَالتُّخَمِ ، فَقالَ لی : تَغَدَّ (2) وتَعَشَّ ، ولا تَأکُل بَینَهُما شَیئاً ؛ فَإِنَّ فیهِ فَسادَ البَدَنِ ، أما سَمِعتَ اللّهَ عز و جل یَقولُ : « وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا » ! (3)
2 / 1 1التأکید علی تَبکیرِ الغَداءِ وَالنَّهیُ عَن تَرکِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أرادَ البَقاءَ ولا بَقاءَ فَلیُباکِرِ الغَداءَ ، وَلیُجَوِّدِ الحِذاءَ ، وَلیُخَفِّفِ الرِّداءَ ، وَلیُقِلَّ مُجامَعَهَ النِّساءِ . (4)
.
1- .. مریم : 62 .
2- .. تَغَدّی : أکَلَ أوّل النهار (القاموس المحیط : ج4 ص369 «غدو») .
3- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 2 ، المحاسن : ج 2 ص 195 ح 1565 ، طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 59 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 342 ح 5 .
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 555 ح 4902 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 38 ح 112 عن داود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 231 ح 128 عن الإمام الرضا عن أبیه عن الإمام علی علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ولیس فیه ذیله ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 459 ح 1558 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 341 ح 1 ؛ عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 3 ص 271 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «ولیلبس» بدل «ولیجوّد» .
ص: 333
فصل دوم : وعده های غذا
2 / 1 صبح و شب
2 / 1 - 1 تأکید بر صبحانه خوردن در صبح زود و نهی از ترک آن
فصل دوم : وعده های غذا2 / 1صبح و شبقرآن«و روزی شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است» .
حدیثالکافی به نقل از برادرزاده شهاب بن عبد ربّه :به امام صادق علیه السلام از دردها و سوء هاضمه ای که داشتم ، شکایت کردم . به من فرمود : «صبحانه و شام بخور و ما بین آن ، چیزی نخور ؛ زیرا این کار به بدن صدمه می زند . آیا نشنیده ای که خداوند عز و جلمی فرماید : «و روزی شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده ]است» ؟» .
2 / 1 1تأکید بر صبحانه خوردن در صبح زود و نهی از ترک آنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خواهان ماندن است و البتّه ماندنی در کار نیست باید صبح زود صبحانه بخورد ، کفش خوب [و مناسب] بپوشد ، ردای سبک برگیرد ، و از هم بستری با زنان بکاهد .
.
ص: 334
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أرادَ البَقاءَ ولا بَقاءَ فَلیُباکِرِ الغِذاءَ (1) ، وَلیُؤَخِّرِ العَشاءَ ، وَلیُقِلَّ غِشیانَ النِّساءِ ، وَلیُخَفِّفِ الرِّداءَ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إذا صَلَّیتَ الفَجرَ فَکُل کِسرَهً تُطَیِّبُ بِها نَکهَتَکَ (3) ، وتُطفِئُ بِها حَرارَتَکَ، وتُقَوِّمُ بِها أضراسَکَ ، وتَشُدُّ بِها لِثَتَکَ ، وتَجلِبُ بِها رِزقَکَ ، وتُحَسِّنُ بِها خُلُقَکَ . (4)
عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلمُؤمِنِ ألّا یَخرُجَ مِن بَیتِهِ حَتّی یَطعَمَ ؛ فَإِنَّهُ أعَزُّ لَهُ . (5)
ربیع الأبرار :فِی الحَدیثِ : تَرکُ الغَداءِ مَسقَمَهٌ . (6)
2 / 1 2التَّأکیدُ عَلَی العَشاءِ وَالنَّهیُ عَن تَرکِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَدَعُوا العَشاءَ ولَو بِکَفٍّ مِن تَمرٍ ؛ فَإِنَّ تَرکَهُ یُهرِمُ . (7)
.
1- .. فی الأمالی للطوسی : «الغَداء» بدل «الغِذاء» ، ولعلّه الأصوب .
2- .. الدعوات : ص 75 ح 176 ، الأمالی للطوسی : ص 666 ح 1395 عن أبی غندر عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 29 عن حریز عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ولیس فیهما «ولیؤخّر العشاء» ، بحار الأنوار : ج 62 ص 267 ح 43 ؛ کنز العمّال : ج 10 ص 87 ح 28472 نقلاً عن أبی نعیم فی الطبّ والمصنّف لعبد الرزّاق عن النزال بن سبره ولیس فیه «ولیؤخّر العشاء» .
3- .. النَّکْهَهُ : ریح الفم (الصحاح : ج 6 ص 2253 «نکه»).
4- .. الدعوات : ص 140 ح 352 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 21 .
5- .. المحاسن : ج 2 ص 236 ح 1727 عن حسین بن نعیم ، بحار الأنوار : ج 66 ص 341 ح 3 .
6- .. ربیع الأبرار : ج 2 ص 747 .
7- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1113 ح 3355 عن جابر بن عبد اللّه ، کنز العمّال : ج 10 ص 46 ح 28290 .
ص: 335
2 / 1 - 2 تأکید بر خوردن شام و نهی از ترک آن
امام علی علیه السلام :هر که خواهان ماندگاری است و البتّه ماندگاری در کار نیست صبحانه اش را زود بخورد ، شام را دیرتر بخورد ، با زنان کمتر هم بستر شود ، و ردای سبک بپوشد .
امام صادق علیه السلام :هر گاه نماز صبح را خواندی ، یک تکّه نان بخور ، که با این کار ، دهانت را خوش بو می سازی ، حرارتت را فرو می نشانی ، دندان هایت را محکم می کنی ، لثه ات را تقویت می نمایی ، روزی ات را جلب می کنی ، و اخلاقت را خوش می گردانی .
امام صادق علیه السلام :شایسته است که مؤمن ، پیش از آن که از خانه اش خارج شود ، چیزی تناول کند ؛ زیرا این کار ، بر عزّت (نیروی) او می افزاید .
ربیع الأبرار :در حدیث آمده است که : ترک صبحانه ، مایه بیماری است .
2 / 1 2تأکید بر خوردن شام و نهی از ترک آنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوردن شام را ترک نکنید و حتّی اگر شده ، مشتی خرما تناول کنید ؛ زیرا ترک شام ، پیری می آورد .
.
ص: 336
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَدَعُوا العَشاءَ ولَو عَلی حَشَفَهٍ (1) ، إنّی أخشی عَلی اُمَّتی مِن تَرکِ العَشاءِ الهَرَمَ ؛ فَإِنَّ العَشاءَ قُوَّهُ الشَّیخِ وَالشّابِّ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَشَّوا ولَو بِکَفٍّ مِن حَشَفٍ ؛ فَإِنَّ تَرکَ العَشاءِ مَهرَمَهٌ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :عَشاءُ الأَنبِیاءِ علیهم السلام بَعدَ العَتَمَهِ (4) فَلا تَدَعوهُ ؛ فَإِنَّ تَرکَ العَشاءِ خَرابُ البَدَنِ . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :طَعامُ اللَّیلِ أنفَعُ مِن طَعامِ النَّهارِ . (6)
عنه علیه السلام :لا تَدَعِ العَشاءَ ولَو بِثَلاثِ لُقَمٍ بِمِلحٍ . (7)
عنه علیه السلام :أصلُ خَرابِ البَدَنِ تَرکُ العَشاءِ . (8)
.
1- .الحَشَفُ: الیابس الفاسد من التمر، وقیل:الضعیف الّذی لا نوی له کالشیص(النهایه: ج1 ص391 «حشف»).
2- .. المحاسن : ج 2 ص 196 ح 1571 عن جابر بن عبد اللّه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 343 ح 10 .
3- .. سنن الترمذی : ج 4 ص 287 ح 1856 ، مسند أبی یعلی : ج 4 ص 240 ح 4336 ، تاریخ بغداد : ج 3 ص 396 الرقم 1520 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 429 ح 735 کلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 10 ص 46 ح 28289 .
4- .. العَتَمَه : ثُلث اللیل الأوّل بعد غیبوبه الشَّفق (لسان العرب : ج 12 ص 381 «عتم») .
5- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 1 ، المحاسن : ج 2 ص 195 ح 1566 کلاهما عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال : ص 619 ح 10 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 110 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1444 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 342 ح 6 .
6- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 11 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 347 ح 25.
7- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1447 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 20 .
8- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 2 عن هشام بن الحکم ، المحاسن : ج 2 ص 196 ح 1570 عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «أوّل» بدل «أصل» وح 1568 عن محمّد بن مروان نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 343 ح 9 .
ص: 337
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوردن شام را ترک نکنید ، حتّی اگر خرماخُشکه ای باشد ، که می ترسم امّتم به خاطر ترک شام ، دچار پیری شوند ؛ زیرا خوردن شام ، نیروبخش پیر و جوان است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شام بخورید ، ولو مشتی خرماخُشکه باشد ؛ چرا که نخوردن شام ، مایه پیری است .
امام علی علیه السلام :شام پیامبران ، بعد از سپری شدن ثلث اوّل شب است . پس شما نیز این کار را ترک نکنید ؛ چرا که ترک شام ، مایه تباهی بدن است .
امام صادق علیه السلام :غذای شب ، مفیدتر از غذای روز است .
امام صادق علیه السلام :شام خوردن را ترک نکن و حتّی اگر شده ، سه لقمه نان با نمک بخور .
امام صادق علیه السلام :ریشه تباهی بدن ، نخوردن شام است .
.
ص: 338
عنه علیه السلام :لا خَیرَ لِمَن دَخَلَ فِی السِّنِّ أن یَبیتَ خَفیفاً ، بَل یَبیتُ مُمتَلِئاً خَیرٌ لَهُ . (1)
عنه علیه السلام :الشَّیخُ لا یَدَع العَشاءَ ولَو بِلُقمَهٍ . (2)
عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلشَّیخِ الکَبیرِ ألّا یَنامَ إلّا وجَوفُهُ مُمتَلِئٌ مِنَ الطَّعامِ ؛ فَإِنَّهُ أهدَأُ لِنَومِهِ ، وأطیَبُ لِنَکهَتِهِ . (3)
عنه علیه السلام :تَرکُ العَشاءِ مَهرَمَهٌ ، ویَنبَغی لِلرَّجُلِ إذا أسَنَّ ألّا یَبیتَ إلّا وجَوفُهُ مُمتَلِئٌ مِنَ الطَّعامِ . (4)
المحاسن عن المفضَّل بن عمر :دَخَلتُ عَلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام لَیلَهً وهُوَ یَتَعَشّی ، فَقالَ : یا مُفَضَّلُ ، اُدنُ وکُل . قُلتُ : قَد تَعَشَّیتُ . فَقالَ : اُدنُ فَکُل ؛ فَإِنَّهُ یُستَحَبُّ لِلرَّجُلِ إذَا اکتَهَلَ (5) ألّا یَبیتَ إلّا وفی جَوفِهِ طَعامٌ حَدیثٌ . فَدَنَوتُ فَأَکَلتُ . (6)
الکافی عن علیّ بن أبی علی اللَّهَبیّ :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : ما تَقولُ أطِبّاؤُکُم فی عَشاءِ اللَّیلِ؟ قُلتُ : إنَّهُم یَنهَونّا عَنهُ . قالَ : لکِنّی آمُرُکُم بِهِ . (7)
.
1- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 6 ، المحاسن : ج 2 ص 198 ح 1576 کلاهما عن الولید بن صبیح ، بحار الأنوار : ج 66 ص 344 ح 15 .
2- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 9 عن ذریح ، بحار الأنوار : ج 66 ص 346 ح 23.
3- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 359 ح 4271 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 315 ح 1005 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 20 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 3 عن جمیل بن صالح ، المحاسن : ج 2 ص 197 ح 1574 عن حمّاد ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 145 ح 509 وفیه «خراب الجسد» بدل «مهرمه» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 344 ح 13 .
5- .. الکَهْلُ : من جاوز الثلاثین ووَخَطَه [أی خالطه ] الشیبُ ، وقیل : من بلغ الأربعین (المصباح المنیر : ص 543 «کهل»).
6- .. المحاسن : ج 2 ص 197 ح 1575 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 344 ح 14 .
7- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 10 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 347 ح 24 .
ص: 339
امام صادق علیه السلام :برای کسی که پا به سن گذاشته است ، خوب نیست با شکم خالی بخوابد ؛ بلکه اگر با شکم پر بخوابد ، برایش بهتر است .
امام صادق علیه السلام :افراد سال خورده ، حتّی اگر شده ، یک لقمه شام بخورند .
امام صادق علیه السلام :شایسته است که افراد سال خورده ، با معده پر از غذا بخوابند ؛ زیرا این کار ، خواب آنها را راحت تر و دهانشان را خوش بوتر می کند .
امام صادق علیه السلام :نخوردن شام ، مایه پیری است ، و شایسته است که انسان ، وقتی پا به سن می گذارد ، با معده پر از غذا بخوابد . (1)
المحاسن به نقل از مفضّل بن عمر :شبی بر امام صادق علیه السلام وارد شدم ، در حالی که مشغول خوردن شام بود . فرمود : «ای مفضّل! نزدیک بیا و بخور» . گفتم : من شام خورده ام . فرمود : «نزدیک بیا و بخور ؛ زیرا مستحب است که مرد ، هر گاه به سنّ کهولت (میان سالی) (2) رسید ، شب را در حالی به سر بَرد که غذای جدیدی در معده اش باشد» . من جلو رفتم و خوردم .
الکافی به نقل از علی بن ابی علی لَهَبی :امام صادق علیه السلام فرمود : «پزشکان شما در باره خوردن شام ، چه می گویند؟» . گفتم : آنها ما را از این کار ، نهی می کنند . فرمود : «امّا من ، شما را به آن توصیه می کنم» .
.
1- .بی تردید ، مقصود این گونه احادیث ، پرخوری نیست .
2- .کَهل : به کسی می گویند که سنّش از سی گذشته و موهایش جوگندمی شده است . بعضی آن را چهل سالگی دانسته اند (المصباح المنیر : ص 543 مادّه «کهل») .
ص: 340
الکافی عن زیاد بن أبی الحلال :تَعَشَّیتُ مَعَ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام فَقالَ : العَشاءُ بَعدَ العِشاءِ الآخِرَهِ عَشاءُ النَّبِیّینَ علیهم السلام . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن تَرَکَ العَشاءَ لَیلَهً ، ماتَ عِرقٌ فی جَسَدِهِ ولا یَحیا أبَداً . (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن تَرَکَ العَشاءَ لَیلَهَ السَّبتِ ولَیلَهَ الأَحَدِ مُتَوالِیَتَینِ ، ذَهَبَ عَنهُ ما لا یَرجِعُ إلَیهِ أربَعینَ یَوماً . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن تَرَکَ العَشاءَ نَقَصَت مِنهُ قُوَّهٌ ولا تَعودُ إلَیهِ . (4)
الکافی عن سلیمان بن جعفر الجعفری :کانَ أبُو الحَسَنِ علیه السلام لا یَدَعُ العَشاءَ ولَو بِکَعکَهٍ . (5) وکانَ یَقولُ علیه السلام : إنَّهُ قُوَّهٌ لِلجِسمِ وقالَ : ولا أعلَمُهُ إلّا قالَ : وصالِحٌ لِلجِماعِ . (6)
الإمام الرضا علیه السلام :إذَا اکتَهَلَ الرَّجُلُ فَلا یَدَعُ أن یَأکُلَ بِاللَّیلِ شَیئاً ؛ فَإِنَّهُ أهدی (7) لِلنَّومِ ، وأطیَبُ لِلنَّکهَهِ . (8)
.
1- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 7 ، المحاسن : ج 2 ص 195 ح 1567 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 342 ح 7 .
2- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1448 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 20.
3- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1445 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 20 .
4- .. المحاسن : ج 2 ص 198 ح 1579 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 18 .
5- .. الکَعْکُ : الخبز الیابس (العین : ص 712 «کع» ) .
6- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 5 ، المحاسن : ج 2 ص 198 ح 1580 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1446 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 19 .
7- .. فی المحاسن: «أهدأ» بدل «أهدی».
8- .. الکافی : ج 6 ص 288 ح 4 ، المحاسن : ج 2 ص 198 ح 1577 کلاهما عن سعید بن جناح ، بحار الأنوار : ج 66 ص 344 ح 16 .
ص: 341
الکافی به نقل از زیاد بن ابی حلال :شام را با امام صادق علیه السلام خوردم . پس فرمود : «خوردن شام بعد از نماز عشا ، شام پیامبران است» .
امام صادق علیه السلام :هر کس یک شب شام نخورد ، رگی در بدنش می میرد و دیگر هرگز زنده نمی شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس شب شنبه و یکشنبه ، پشت سر هم ، شام نخورد ، از وجود او چیزی می رود که تا چهل روز باز نمی گردد (جبران نمی شود) .
امام صادق علیه السلام :هر که خوردن شام را ترک کند ، مقداری از نیرویش کم می شود و دیگر به او باز نمی گردد .
الکافی به نقل از سلیمان بن جعفر جعفری :ابو الحسن علیه السلام (1) خوردن شام را ترک نمی کرد ، و اگر شده ، یک عدد کلوچه تناول می کرد ، و می فرمود : «شام ، نیروی بدن است» و به گمانم فرمود : «و مایه توانایی بر آمیزش است» .
امام رضا علیه السلام :هر گاه مرد به میان سالی رسد ، خوردن چیزی را در شب فرو نگذارد ؛ چرا که موجب خواب راحت تر و خوش بوتر شدن دهان می شود .
.
1- .مقصود ، امام کاظم علیه السلام یا امام رضا علیه السلام است .
ص: 342
عنه علیه السلام :إنَّ فی الجَسَدِ عِرقاً یُقالُ لَهُ : العَشاءُ ، فَإِن تَرَکَ الرَّجُلُ العَشاءَ لَم یَزَل یَدعو عَلَیهِ ذلِکَ العِرقُ إلی أن یُصبِحَ ، یَقولُ : «أجاعَکَ اللّهُ کَما أجَعتَنی ، وأظمَأَکَ اللّهُ کَما أظمَأتَنی» (1) ، فَلا یَدَعَنَّ أحَدُکُمُ العَشاءَ ولَو بِلُقمَهٍ مِن خُبزٍ، أو شَربَهٍ مِن ماءٍ . (2)
عنه علیه السلام :مَن أرادَ أن یَکونَ صالِحا خَفیفَ اللَّحمِ فَلیُقَلِّل عَشاءَهُ بِاللَّیلِ. (3)
2 / 2السَّحورِ لِمَن أرادَ الصَّومَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :السَّحورُ بَرَکَهٌ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :السَّحورُ أکلُهُ بَرَکَهٌ ، فَلا تَدَعوهُ ولَو أن یَجرَعَ أحَدُکُم جُرعَهً مِن ماءٍ ؛ فَإِنَّ اللّهَ ومَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَی المُتَسَحِّرینَ. (5)
2 / 3وَجبَهٌ فی الیَومِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ فی الیَومِ مَرَّهً لَم یَکُن جائِعاً ، ومَن أکَلَ مَرَّتَینِ لَم یَکُن عابِداً ، ومَن أکَلَ ثَلاثَ مَرّاتٍ اربُطوهُ مَعَ الدَّوابِّ ! (6)
.
1- .. قال العلّامه المجلسی قدس سره : هذا الدعاء تمثیل لبیان تضرّر ذلک العرق ، ووصول ضرره إلی البدن ، فکأنّه یدعو ویستجاب له (بحار الأنوار : ج 66 ص 347).
2- .. الکافی : ج 6 ص 289 ح 12 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 347 ح 26 .
3- .. طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 39 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 324 .
4- .. الکافی : ج 4 ص 95 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 4 ص 198 ح 568 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام .
5- .. مسند ابن حنبل : ج 4 ص 88 ح 11396 ، تفسیر ابن کثیر : ج 1 ص 320 کلاهما عن أبی سعید الخدری ، کنز العمّال : ج 8 ص 523 ح 23957.
6- .. المواعظ العددیّه : ص 127 .
ص: 343
2 / 2 کسی که قصد روزه گرفتن دارد ، سحری بخورد
2 / 3 یک وعده در روز
امام رضا علیه السلام :در بدن ، رگی است که به آن «عشاء (شام)» می گویند . اگر انسان شام نخورد ، آن رگ تا صبح ، او را نفرین می کند و می گوید : خدا گرسنه ات بدارد که گرسنه ام داشتی ! خدا تشنه ات بدارد که تشنه ام داشتی ! پس هیچ یک از شما خوردن شام را فرو نگذارد و اگر شده ، لقمه ای نان یا جرعه ای آب بخورد .
امام رضا علیه السلام :هر که می خواهد سالم و لاغر اندام باشد ، شامْ کم بخورد .
2 / 2کسی که قصد روزه گرفتن دارد ، سحری بخوردپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوردن سحری ، برکت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سحری خوردن ، مایه برکت است . پس ، آن را ترک نکنید ، هرچند با نوشیدن جرعه ای آب ؛ زیرا خدا و فرشتگانش بر سحری خوران ، درود می فرستند .
2 / 3یک وعده در روزپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در روز ، یک وعده بخورد ، گرسنه نیست ، و هر کس دو وعده بخورد ، عابد نیست ، و هر کس سه وعده بخورد ، او را با چارپایان ببندید .
.
ص: 344
شعب الإیمان عن عائشه :رَآنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأنَا آکُلُ فی یَومٍ مَرَّتَینِ ، فَقالَ : یا عائِشَهُ ، اتَّخَذتِ الدُّنیا بَطنَکِ ! أکثَرُ مِن أکلَهٍ کُلَّ یَومٍ سَرَفٌ ، وَاللّهُ لا یُحِبُّ المُسرِفینَ . (1)
2 / 4ثَلاثُ وَجَباتٍ فی یَومَینِالإمام الرضا علیه السلام :الَّذی یَجِبُ أن یَکونَ أکلُکَ فی کُلِّ یَومٍ عِندَما یَمضی مِنَ النَّهارِ ثَمانُ ساعاتٍ أکلَهً واحِدَهً ، أو ثَلاثَ أکَلاتٍ فی یَومَینِ ، تَتَغَذّی کِراً فی أوَّلِ یَومٍ ، ثُمَّ تَتَعَشّی ، فَإِذا کانَ فی الیَومِ الثّانی عِندَ مُضِیِّ ثَمانِ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ أکَلتَ أکلَهً واحِدَهً ، ولَم تَحتَج إلَی العَشاءِ (2) ، وَلیَکُن ذلِکَ بِقَدرٍ لا یَزیدُ ولا یَنقُصُ . (3)
.
1- .. شعب الإیمان : ج 5 ص 32 ح 5665 ، کنز العمّال : ج 15 ص 263 ح 40885 وراجع : الفردوس : ج 5 ص 428 ح 8636 .
2- .. زاد فی بعض نسخ المصدر وبحار الأنوار هنا : «وکذا أمر جدّی محمّد صلی الله علیه و آله علیّا علیه السلام فی کلّ یوم وجبه وفی غده وجبتین».
3- .. طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 15 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 311 .
ص: 345
2 / 4 سه وعده در دو روز
شعب الإیمان به نقل از عایشه :پیامبر خدا مشاهده کرد که من ، روزی دو وعده می خورم . فرمود : «ای عایشه! دنیا را شکم خود کرده ای! بیش از یک وعده در روز خوردن ، اسراف است و خداوند ، اسرافکاران را دوست ندارد (1) » .
2 / 4سه وعده در دو روزامام رضا علیه السلام :وعده غذایی که در هر روز باید بخوری ، آن است که با گذشت هشت ساعت از روز ، یک بار بخوری ، یا سه وعده در دو روز بخوری ، به این ترتیب که در آغاز هر روز ، صبحانه می خوری ، سپس شام تناول می کنی و روز دوم ، هشت ساعت که از روز گذشت ، یک وعده می خوری و دیگر نیازی به شام نیست . مقدار غذایت هم باید به اندازه باشد ، نه بیش و نه کم .
.
1- .اشاره به آیه 141 از سوره انعام است .
ص: 346
سخنی در باره احادیث وعده های غذا
سخنی در باره احادیث وعده های غذاچنان که ملاحظه شد ، احادیث این فصل به پنج دسته تقسیم می شوند : 1 . آنچه با الهام گرفتن از قرآن در مورد چگونگی غذا خوردن بهشتیان ، به دو وعده غذا در صبح و شام ، توصیه نموده است ؛ 2 . آنچه بر خوردن صبحانه و نهی از ترک آن ، تأکید دارد ؛ 3 . آنچه بر خوردن شام و نهی از ترک آن ، بویژه در افراد مُسن ، تأکید نموده است ؛ 4 . آنچه بر یک بار غذا خوردن در روز ، تأکید دارد ؛ 5 . آنچه به سه وعده غذا در دو روز ، توصیه نموده است . احادیث دسته اوّل ، دوم و سوم ، نه تنها تعارضی با یکدیگر ندارند ، بلکه مؤیّد همدیگرند ؛ زیرا دسته اوّل ، به دو وعده غذا در صبح و شام ، توصیه می کند و دسته دوم و سوم ، تأکید دارند که صبحانه و شام نباید ترک شوند . دسته چهارم هم با دسته های قبلی اش معارض نیست ؛ زیرا تصریح می کند که در روز ، یک وعده غذا کافی است و دسته های اوّل تا سوم به دو وعده در صبح و شام توصیه دارند . امّا حدیث مربوط به دسته پنجم که به سه وعده غذا در دو روز توصیه می کند ، هم از نظر سند ضعیف است (زیرا منقول از کتاب طبّ الرضا علیه السلام است و استناد این
.
ص: 347
کتاب به امام رضا علیه السلام ثابت نیست) و هم از نظر دلالت (زیرا مخاطب آن ، مأمون عبّاسی است و ممکن است توصیه مذکور برای شخص او باشد) . بنا بر این ، جمع بندی احادیث گذشته این می شود که دو بار غذا خوردن در صبح و شام برای تداوم سلامت بدن ، سودمند است ، چنان که بهشتیان نیز که در سرای سلامت ، زندگی جاوید دارند ، در همین دو وقت ، غذا تناول می نمایند : «وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَعَشِیّا ؛ و روزی هایشان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است» .
.
ص: 348
الفصل الثالث : قلّه الأکل3 / 1الحَثُّ عَلَی قِلَّهِ الأَکلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ أهلَ البَیتِ لَیَقِلُّ طُعمُهُم ؛ فَتَستَنیرُ بُیوتُهُم . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَثُرَ تَسبیحُهُ وتَمجیدُهُ ، وقَلَّ طَعامُهُ وشَرابُهُ ومَنامُهُ ، اشتاقَتهُ المَلائِکَهُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خَفِّفوا بُطونَکُم وظُهورَکُم لِقِیامِ الصَّلاهِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :خَمسٌ مِنَ العِبادَهِ : قِلَّهُ الطُّعمِ ، وَالقُعودُ فی المَساجِدِ ، وَالنَّظَرُ إلَی الکَعبَهِ ، والنَّظَرُ فِی المُصحَفِ من غَیرِ أن یَقرَأَهُ ، وَالنَّظَرُ فی وَجهِ العالِمِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :البَطَرُ فی الدّینِ قِلَّهُ التَّفَکُّرِ ، وَالعِبادَهُ قِلَّهُ الطُّعمِ. (5)
.
1- .. المعجم الأوسط : ج 5 ص 229 ح 5165 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 391 ح 7093 .
2- .. تنبیه الخواطر : ج 2 ص 116 .
3- .. حلیه الأولیاء : ج 7 ص 255 الرقم 397 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 15 ص 246 ح 40780 .
4- .. الفردوس : ج 2 ص 195 ح 2969 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 880 ح 43493 .
5- .. کنز العمّال : ج 3 ص 538 ح 7792 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه عن ابن عبّاس .
ص: 349
فصل سوم: کم خوری
3 / 1 تشویق به کم خوری
فصل سوم: کم خوری3 / 1تشویق به کم خوریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اهل بیت ، خوراکشان اندک است . از این رو خانه هایشان نورانی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که تسبیح و تمجیدش [از خداوند متعال] بسیار ، و خور و خوابش اندک باشد ، فرشتگان ، مشتاق او می شوند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شکم هایتان و پشت هایتان را برای خواندن نماز ، سبک کنید . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پنج چیز ، از عبادت است : کم خوردن ، نشستن در مساجد ، نگاه کردن به کعبه ، نگریستن به قرآن بدون این که آن را تلاوت کند ، و نگاه کردن به چهره عالِم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بی پروایی در دین ، کم خردی است و عبادت ، کم خوردن است .
.
1- .یعنی : کم بخورید و کم بخوابید و برای نماز شب و عبادت برخیزید . (م) .
ص: 350
عنه صلی الله علیه و آله :طوبی لِمَن طَوی (1) وجاعَ ، اُولئِکَ الَّذینَ یَشبَعونَ یَومَ القِیامَهِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :قِلَّهُ الأَکلِ مِنَ العَفافِ ، وکَثرَتُهُ مِنَ الإِسرافِ. (3)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ سُبحانَهُ صَلاحَ عَبدٍ ألهَمَهُ قِلَّهَ الکَلامِ ، وقِلَّهَ الطَّعامِ ، وقِلَّهَ المَنامِ. (4)
عنه علیه السلام :مَن قَلَّت طُعمَتُهُ خَفَّت عَلَیهِ مُؤنَتُهُ. (5)
عنه علیه السلام فی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :لا تَطلُبِ الحَیاهَ لِتَأکُلَ ، بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا . (6)
عنه علیه السلام أیضاً :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَتَذَکَّرَ عِندَ حَلاوَهِ الغِذاءِ مَرارَهَ الدَّواءِ . (7)
3 / 2فَوائِدُ قِلَّهِ الأَکلِ الظّاهِرِیَّهُ3 / 2 1صِحَّهُ البَدَنِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اُمُّ جَمیعِ الأَدوِیَهِ قِلَّهُ الأَکلِ . (8)
.
1- .. یقال : طَوِیَ من الجوع یطوَی فهو طاوٍ : أی خالی البطن جائع لم یأکل . وطَوَی یطوِی إذا تعمّد ذلک (النهایه : ج 3 ص 146 «طوا») .
2- .. الجعفریّات : ص 165 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، المقنعه : ص 374 وفیه «ظمأ أو جاع للبرّ» بدل «طوی وجاع» ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 96 بزیاده «وصبر» بعد «وجاع» ، بحار الأنوار : ج 75 ص 462 ح 17 .
3- .. غرر الحکم : ج 4 ص 509 ح 6747 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 372 ح 6280 .
4- .. غرر الحکم : ج 3 ص 168 ح 4117 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 132 ح 2970 .
5- .. غرر الحکم : ج 5 ص 371 ح 8797 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 438 ح 7582 وفیه «علی نفسه» بدل «علیه» .
6- .. شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 333 ح 824 .
7- .. شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 272 ح 149 .
8- .. المواعظ العددیّه : ص 213 .
ص: 351
.